EE00002676

Lạng Sơn được coi là một trong những cái nôi của Then. Nghi lễ Then gắn liền với đời sống tâm linh nên trong hầu hết các hoạt động tín ngưỡng của người Tày, Nùng đều có nghi lễ này như: then giải hạn, then cúng mụ, then nàng hai, then cầu mùa, then thôi tang, then cấp sắc, then tạ ơn… Người thực hành nghi lễ Then được gọi là Then, đàn ông là Then Tậc, đàn bà là Mè Then. Then là người có căn quả, thuộc dòng họ then, được cấp sắc, có khả năng đi đến thế giới thần linh, giao tiếp được với thần linh. Các thầy Then đều phải có các đạo cụ hành nghề, giúp họ có thể kết nối với thần linh, chuyển tải mong muốn, nguyện vọng với thần linh như: kiếm trừ tà, ấn, đàn tính, chuông, quạt… Tất cả các nghi lễ Then đều có nhạc và hát. Thầy Then vừa sử dụng nhạc cụ vừa hát để kết nối với thần linh. Nghi lễ Then được tổ chức ở nhiều không gian khác nhau như trong nhà của các tín chủ, trước bàn thờ Then của thầy Then, ngoài trời… Không gian thực hành nghi lễ Then phụ thuộc vào tính chất của cuộc Then. Thời gian của nghi lễ Then cũng phụ thuộc vào tính chất của cuộc Then, có loại bắt buộc phải thực hiện vào ban đêm (kỳ yên), phần lớn nghi lễ Then tổ chức vào ban ngày; có loại thực hiện trong một ngày, có loại thực hiện trong nhiều ngày (then cấp sắc, then tạ ơn).

EE00002675

Then là “Thiên”, “Tiên”, “Trời”. Then được hiểu là nghệ thuật trình diễn/diễn xướng dân gian; là một nghề dành cho những người hoạt động cúng bái, liên quan đến tín ngưỡng, tâm linh và là một loại hình nghi lễ có tính thiêng, sinh hoạt tín ngưỡng, tâm linh. Nghi lễ Then là sinh hoạt tín ngưỡng, văn hóa của người Tày - Nùng do các thầy Then thực hiện, nhằm đáp ứng nhu cầu văn hóa tâm linh và một phần nhu cầu nghệ thuật của người dân. Then là nghi lễ bắt buộc phải có trong các lễ như: cấp sắc, cầu mùa, xuống đồng, mừng thọ, cơm mới, giải hạn, cầu an, lên nhà mới, hết tang, tạ ơn… Theo hình thức diễn xướng, người ta chia nghi lễ Then thành 2 loại: Then đàn tính và Then quạt; hoặc theo nội dung có: Then kỳ yên và Then lễ hội. Nghi lễ Then thường diễn ra trong 1 ngày; ở một số lễ như tạ ơn, cấp sắc, thời gian thực hiện nghi lễ Then có thể kéo dài nhiều ngày. Nghi lễ hát then bắt đầu cuộc hành trình lên mời Ngọc Hoàng và các sư phụ Then đã về với tiên tổ cùng về làm lễ "Lẩu then" với các phần lễ cúng mời, cúng dâng rượu, cúng trừ ma, cúng giải hạn, cúng cầu an rồi dần phát triển thêm các lễ cúng tổ tiên, cúng sinh nhật, cúng cầu an, cúng nhà mới...Âm nhạc hát then là một cuộc diễn xướng trường ca mang màu sắc tín ngưỡng, tường thuật lại cuộc hành trình của thầy Then lên Mường Trời để cầu xin Then đáp ứng nguyện vọng của gia chủ. Trong các nghi lễ đó, âm nhạc của đàn tính, của chùm sóc, của chuông luôn luôn là yếu tố xuyên suốt với nhiều bài bản, làn điệu phù hợp với từng phần nghi lễ.

EE00002659

Nghi lễ Then là một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng lâu đời, không thể thiếu của đồng bào các dân tộc Tày, tỉnh Hà Giang; là một dạng trường ca tín ngưỡng của người Tày nơi đây, do những ông, bà Then thực hành chính, gắn với năng lực tìm “khoăn” (hồn), có khả năng dẫn ma lên Mường Trời. Then phải có “căn số” và là người trong gia đình có truyền thống làm Then. Các nghi lễ diễn tả hành trình thầy Then (là các ông Then, bà Then) đi từ Mường Đất lên Mường Trời, qua các cửa dâng lễ vật và cầu mong những điều tốt đẹp nhất cho người dân có sức khỏe dồi dào, cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Mường Trời là nơi ở của các vị thần linh, có sức mạnh siêu nhiên, không phải ai cũng có đủ năng lực để lên được Mường Trời. Ở Mường Đất, chỉ có các thầy Then là người có khả năng đặc biệt, có thể lên được Mường Trời. Do vậy, thầy Then là nhân vật kết nối giữa thế giới bên trên (thần linh) với thế giới con người. Tùy theo mục đích mà thầy Then sẽ bày mâm lễ và đọc lời khấn trước bàn thờ Then, tổ tiên hay các vị thần bản địa khác nhau. Trong quá trình thực hiện các nghi lễ Then, các thầy Then thường sử dụng những đạo cụ như: đàn tính, chùm sóc, quả sóc, lệnh bài, thần xích, dây bùa hộ mệnh, mõ cá, thẻ âm dương, trống, chiêng, nạo bạt, bàn chông, bàn nan… Phân loại theo hình thức thể hiện, có Then quạt và Then tính, trong đó Then quạt ra đời sớm hơn. Phân loại theo nội dung, có Then kỳ yên và Then lễ hội. Mỗi dòng Then, mỗi vùng Then có những quy định về thực hành, làn điệu khác nhau để chuyển tải nội dung câu chuyện ở mỗi chặng đường Then. Các nghi lễ chính Then làm gồm cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa, cất sắc. Hà Giang hiện có khoảng 60 bài cúng. Đặc biệt, Then cấp sắc được coi là nét đặc trưng văn hóa của người Tày, Hà Giang.

EE00002654

“Kin” là ăn; “Pang” là lễ, người dự lễ; “Then” là chỉ các vị thần ở Mường Trời. Kin Pang Then là lễ hội cúng mừng con nuôi của người Thái Trắng. Lễ do người làm Then tổ chức để gặp mặt các con nuôi về tạ ơn, mừng mệnh Then. Nghi lễ diễn ra vào đầu xuân (từ trước rằm tháng Giêng đến trước rằm tháng Ba hàng năm), cứ 3 năm lại tổ chức lớn một lần. Ông Then tự chọn một ngày cụ thể để các con nuôi biết và về dự. Ngày làm lễ Kin Pang Then phải trước rằm tháng Giêng. Cây pang là trung tâm của nghi lễ, trang trí cầu kì. Bàn thờ Then và mâm lễ gồm rất nhiều vật phẩm. Buổi tối ngày thứ nhất, thầy Then chuẩn bị mâm cúng pan cai để cúng Then, gồm có: gạo nếp, thóc, trầu cau, rượu, trứng gà, xôi, muối, vải trắng, sợi bông, vòng bạc, hương, đèn, tiền, nước, hoa… Thầy Then mặc trang phục truyền thống cúng ở gian thờ Then. Báo Khỏa đánh đàn, nàng Sao Chay ngồi giúp việc và lắc quả chuông. Sau khi làm lễ tẩy uế và làm phép, ông Then xin phép tổ sư được làm lễ. Thầy Then lên mường Then mời Then xuống chơi, ăn lễ của các con nuôi, phù hộ cho các con nuôi mạnh khoẻ, làm ăn phát đạt, mùa màng được bội thu. Cúng mời Then xong, thầy Then, Sao Chay, Báo Khỏa và các con nuôi tăng bu. Sáng hôm sau, người nhà Then mổ gà, lợn, đồ xôi cho lễ cúng. Một mâm cúng đặt tại nơi thờ tổ tiên (clọ hóng) và một mâm cúng đặt ở bàn thờ Then (hỉnh một). Trong trường hợp bố mẹ Then còn sống thì phải nhờ bố Then cúng tổ tiên ở gian Clọ hóng. Cúng tổ tiên xong, thầy Then làm cúng cho từng người con nuôi. Lễ vật của con nuôi gồm: gà, rượu, xôi, bánh trưng, 1 sải vải trắng, được sắp từng mâm lễ riêng. Trong lễ cúng, ông Then vừa cúng vừa nghỉ ngơi, uống rượu, uống nước, hút thuốc, hát đối đáp với Báo Khỏa và Sao Chay. Cúng cho các con nuôi xong, thầy Then và Sao Chay diễn các trò chơi dân gian cùng vui chơi với các con nuôi.

EE00002608

Then là một hình thức sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng lâu đời của người Tày Cao Bằng. Then là những khúc hát, điệu múa thuộc thể loại dân ca nghi lễ, được sử dụng trong các lễ cúng chữa bệnh, giải hạn, cầu mùa, lễ cơm mới, lễ cấp sắc… do những người làm nghề Then thực hiện. Trong quá trình thực hiện nghi lễ Then, các thầy Then sử dụng những đạo cụ như đàn tính, chùm sóc, quả sóc, lệnh bài, thần xích, dây bùa hộ mệnh, mõ cá, thẻ âm dương, trống, chiêng, nạo bạt, bàn chông, bàn nan… Phân loại then theo hình thức thể hiện, có then quạt và then tính. Then quạt ra đời trước then tính. Giai điệu then quạt chậm, kéo dài trong khi then tính có giai điệu nhanh, dồn dập. Then quạt không có nhạc đệm; then tính có nhạc đệm từ đàn tính, chùm sóc, quả nhạc. Phân loại then theo nội dung, có then kỳ yên và then lễ hội. Then kỳ yên bao gồm làm Then, cầu yên, cầu chúc. Then kỳ yên gồm các cung đoạn: thổ công, phát pang, thần linh thổ địa, mồ mả, vua bếp, tổ tiên, bắc cầu, cầu hoa, mụ, giải hạn, hội đồng, tam bảo, vua, khảm hải. Then lễ hội được thực hành trong các dịp lễ cầu mùa, vào nhà mới, cấp sắc, cốm, lẩu then. Then lễ hội gồm các cung đoạn: giải uế, khảm hải, ca bốn mùa, tức bách hoặc phủ thu quạt, pụt luông (chúa của thần nông), nhà phép, hội đồng, tam bảo, chợ tam quang, vua cha… Trong các nghi lễ then, then cấp sắc là diễn xướng đặc sắc nhất, trong đó các thầy then thể hiện hết mình qua múa, diễn trò, nhập đồng, v.v. , đặc biệt là các điệu múa then mang tính nghệ thuật tinh tế.

EE00000013

Then a ritual practice indispensable in Tày, Nùng and Thái ethnic groups' spiritual life, reflects concepts about human beings, natural world and the universe (the Earth realm, the 3-layer Heaven realm). Then ceremonies describe a journey in which Then Master (Male/Female) controls ghost soldiers travelling from the Earth realm to the Heaven realm, the residing place of the gods, to offer worshipping items and show their praying requests for peace, bad luck relief, illness treatment, good crops, new house inauguration, initiation/title-conferring ritual (cấp sắc), blessings and happy new year. Then Masters start the journey by singing and plucking the tính lute (two or three-string lute). Depending on worshipping purposes, Then Masters will arrange worshipping trays to pray different native Gods, among whom Ngoc Hoang is the highest God. Then Masters often use a summoning tablet, a seal, a demon-expelling sword, a yin and yang rod, a bell, a fan and items such as pork, chicken, wine, rice, fruits and votive papers to perform Then ceremonies in the believer’s house, outdoor or at Then altar of the Master’s house. While practising, Then Master wears ceremonial dress, sings the language of his ethnic group and plays the tính lute, shakes the chùm xóc nhạc (rattle-bells), waves a fan. In some ceremonies, a female dancing group will accompany. Then rituals performances express Tày, Nùng and Thái’s cultural identities, from customs to musical instruments, dance and music. Then is always transmitted orally while its rituals are being conducted, reflecting the succession between generations.