EE00002674

Kéo co vừa là trò chơi vừa là nghi thức cầu mùa trong tín ngưỡng nông nghiệp của người Thái. Kéo co được tổ chức vào các dịp tết tháng Bảy, “Sên bản, Sên Mường”, lễ hội Nàng Han… Nơi tổ chức kéo co là bãi ruộng khô, bãi đất trống, sân giữa bản, bãi đất ven suối. Dây kéo được làm từ cây song hoặc dây mây, ở giữa có buộc một dây vải đỏ. Trước khi trò chơi diễn ra, thầy cúng hô các chàng trai đặt dây song, mây trước ban thờ Then, gốc quay về hướng Tây, ngọn quay về hướng Đông. Nếu bãi tổ chức gần suối thì phần gốc ở cuối suối, ngọn quay về đầu suối. Làm lễ xong, trưởng bản chọn hai đôi nam nữ kéo trước với ý nghĩa cầu may. Khi kéo, bốn người chia làm hai bên, một bên nam, một bên nữ. Nam đứng phía gốc, nữ đứng phía ngọn dây. Thầy mo làm trọng tài. Sau khi thầy mo ra hiệu, đội trống, chiêng đánh liên hồi, nam kéo trước, nữ kéo sau, hai bên kéo giằng co, chưa phân định thắng thua. Kéo đủ ba lần, cuối cùng phần thắng phải thuộc về đội nữ. Bởi họ cho rằng bên nữ thắng thì năm đó bản làng may mắn. Kết thúc nghi thức kéo co, mọi người rót rượu mời hai đội. Sau đó, mọi người trong bản chia thành từng đội thi kéo với nhau. Có thể chia các đội theo giới tính, lứa tuổi hoặc theo đội xóm.

EE00002628

Ngày hội kéo song ở Hương Canh được tổ chức chính thức vào ngày mùng 3 tháng Giêng và là trò diễn trong hội làng Canh vào dịp rằm tháng Hai âm lịch. Trò kéo song được bắt nguồn chiến thuật của thuỷ quân Ngô Quyền, sử dụng dây song kéo điều chỉnh tốc độ của chiến thuyền sao cho phù hợp với thời gian lên, xuống của thủy triều trên sông Canh. Trò kéo song được tổ chức trên bãi đất rộng, bằng phẳng ven sông. Giữa bãi, cột gỗ lim chôn chặt dưới đất, có đục lỗ cách mặt đất khoảng 1m để luồn dây song. Dây song mật, dài 70m, không bị sâu, cụt ngọn, lóng dài đều. Hai đội chơi: mỗi đội có 25 thành viên, 2 người khỏe nhất - trụ song, chân đạp vào cột để lấy đà kéo dây song, tiếp sau, mỗi hố (các hố cách nhau khoảng 1m) là các cặp song thủ, hai chân đứng dưới hố, mông chạm thành hố ngả người, hai tay ra sức lôi dây song về phía sau, hố cuối cùng có 1 song thủ. Để giữ nhịp và điều chỉnh kĩ thuật, mỗi đội còn có thêm một trịch song (tướng) và một người phụ giúp (sĩ). Sau khi Chủ tế luồn song và đánh dấu, các làng cử 2 cụ “kéo nghi lễ”. Sau đó, “tướng, sĩ” và từng cặp song thủ vào vị trí hố đã định sẵn. Mỗi trận đấu phải đủ 3 hiệp, mỗi hiệp kéo dài khoảng 15-20 phút. Đội thắng là đội kéo song quá vạch sơn 50cm.

EE00002625

Trò chơi gắn với lễ hội làng vào mùng 4 Tết. Cộng đồng sử dụng thân cây tre làm dây kéo. Việc lựa chọn tre hết sức tỷ mỉ. Dây kéo làm từ thân cây tre - bánh tẻ, dài, thẳng, không bị sâu kiến, không bị cộc ngọn và số đốt lẻ. Sáng mùng 3 tết, 4 ông Hóa chỉ đạo làm dây kéo: dùng mảnh sành cạo sạch lớp vở ngoài, để lộ phần cật trắng; đục mỗi gốc tre hai lỗ và nối lại bằng hai đòn gánh; lấy lạt quấn chặt hai chỗ tiếp nối thành hình ba con nhện (một con ở giữa to, hai con ở hai đầu nhỏ hơn). Dây kéo làm xong làm lễ trình báo Thành hoàng. Tham gia thi kéo co là các trai đinh của 4 giáp trong làng, được chia làm 2 phe: phe Đông và phe Tây. Mỗi bên có 37 trai đinh. Bốn ông Hóa cầm cờ lệnh và bốn ông Vè cầm trịch cuộc chơi. Phần tế lễ kết thúc, dây kéo treo trên trái đình được hạ xuống. Ba hồi trống lệnh vang lên, bốn ông hóa phất cờ dẫn hai đội ra chào dân làng. Tất cả trai đinh cởi trần, mặc quần trắng, thắt lưng nhiễu điều, đầu chít khăn lụa, bám vào thân tre, bốn trai đinh khoẻ nhất đứng ở vị trí đòn nối. Khi cờ hiệu phất đủ ba lượt vòng quanh dây kéo, cuộc thi bắt đầu. Hai bên phải kéo đủ 3 keo. Hai keo đầu không phân thắng bại. Đến keo thứ ba, dân làng cùng vào kéo giúp bên Đông, vì người ta tin rằng bên Đông thắng cuộc là lúa chiêm sẽ được mùa.

EE00002673

Trò chơi truyền thống được tổ chức trong lễ hội xuống đồng dịp đầu xuân. Người chơi là nam và nữ, có sức khỏe. Trò chơi dành cho nhiều người. Họ được phân ra làm các đội. Mỗi đội từ 8 - 20 người tùy điều kiện. Có thể chơi nam - nam, nữ - nữ hoặc có thể nam - nữ phối hợp. Kéo co ở Tuyên Quang gồm có hai loại: kéo co không dây và kéo co có dây. Kéo co không dây bắt buộc những người tham gia phải dùng tay vòng ôm bụng người đằng trước để tạo thành các mắt xích của cả đội. Người đứng đầu mỗi đội phải ngoắc tay vào nhau và cả đội bắt đầu kéo. Trong quá trình kéo, nếu đội nào bị kéo qua ranh giới của đội mình, hoặc đội hình bị đứt, gãy, ngã thì sẽ thua cuộc. Kéo co không dây thường được các em nhỏ tổ chức chơi, thi đấu với nhau ở chân đồi, bãi cỏ, bãi đất rộng, sân trường, sân nhà văn hóa… Trò kéo co có dây thường dành cho người lớn chơi, thi đấu. Nó không chỉ là trò chơi thể thao mà còn là một nghi thức cầu mùa của nhiều tộc người ở Tuyên Quang. Trước lễ hội, các bản làng sẽ phải lựa chọn một nam thanh niên ưu tú, có tuổi hợp với năm tổ chức lễ hội, vào rừng tìm dây rừng về bện thừng làm dây kéo co. Dây rừng phải đảm bảo độ dài, độ dẻo dai như dây mây, dây song, dây móc… Mỗi làng cũng phải chọn lựa các thành viên của đội kéo co, chuẩn bị tập luyện, thi đấu. Nếu đội nào thắng cuộc trong cuộc thi kéo co thì đó là điềm báo năm đó làng sẽ được mùa, mọi sự may mắn bình an. Kĩ năng kéo co tập trung ở sự phối hợp giữa các thành viên, cách sử dụng lực tay và thế chân. Thể thức thi đấu trong ba hiệp. Giữa dây kéo buộc dây lụa đỏ làm mốc, hiệu lệnh vang lên, đội nào kéo điểm đánh dấu sang phía mình là đội đó thắng cuộc.

EE00002613

Trò chơi nghi lễ, gắn với tín ngưỡng cầu mùa trong lễ hội Xuống đồng. Với người Tày: Tổ chức trên một cánh đồng bằng phẳng, phía dưới thường có suối chảy qua. Đội nam phía Tây, nữ phía Đông. Dây kéo là dây song/mây, chọn theo kiêng kỵ nhất định (chọn cây khoẻ, bóng vỏ, không sâu bệnh, không cụt ngọn, đi vào giờ Thìn, phải bí mật, không được để phụ nữ và trẻ em bước qua). Khi kéo, dây được chia làm 2 phần đều nhau, giữa quấn dây vải đỏ. Bên nam kéo phía gốc dây, nữ kéo phía ngọn dây. Khi kéo, kiêng cầm vào phần ngoài cùng dây, vì người Tày quan niệm rằng dây kéo chính là con rồng, phần ngoài cùng là miệng và mắt rồng. Trong mọi cuộc kéo, bên trẻ phải nhường cho bên già dành chiến thắng. Có như vậy thì cả năm mới mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu. Với người Giáy: Sau nghi lễ tung còn, chủ làng chọn người tham gia, thường là người già, rồi chia thành đội nam và đội nữ, mỗi đội có 15 thành viên. Có 3 cách sắp xếp đội hình kéo co: nếu lấy mặt trời làm tiêu chí thì hướng mặt trời mọc là nữ, mặt trời lặn là nam; nếu theo hướng sân bãi tổ chức kéo co ở bên suối thì nam ở đầu suối và nữ phía dưới; nếu theo địa hình thì nam ở trên cao, nữ ở dưới thấp. Trước khi kéo, thầy Mo đọc bài khấn và làm động tác phù chú.

EE00002627

Trò kéo mỏ là một trong 3 nghi thức quan trọng của lễ hội đền Vua Bà, diễn ra vào ngày mùng 4 tháng Giêng. Tre dùng để làm mỏ được lựa chọn kĩ càng, dài từ 7-8m. Tre chặt về phải trình báo với Đức Thánh Bà, xin phép được làm mỏ kéo. Mỏ được làm từ hai cây tre bánh tẻ, lóng dài, không bị sâu, không bị cụt ngọn, dài khoảng 8m, các đốt tre được tính để vào chữ Thịnh hoặc chữ Thái theo chu kỳ Thịnh - Suy - Bựu (Bĩ) - Thái, phải tính đốt thứ 9 và thêm 3 đốt để bẻ quặt mỏ lại. Hai cây tre dài được nối với nhau bằng cách đập dập một đốt tre (đốt số 10) sau đó uốn thành mỏ và móc vào nhau. Lạt buộc ở phần móc giữa hai cây tre (mỗi bên 3 lạt) có độ dẻo lớn. Có 2 đội thi là đội đằng trong (đứng ở phía Nam) và đội ở đằng ngoài (đứng ở phía Bắc). Mỗi đội có 5, 7 hoặc 9 thành viên tuỳ từng năm, cởi trần và một đội trưởng, một người hướng dẫn kĩ thuật. Sau khi trình Thánh, hai đội đứng vào hai đầu mỏ. Có 3 điểm vạch: 1 vạch trung tâm và 2 vạch thắng thua, bên này sang bên kia 50cm là thua. Hiệp đầu gọi là kéo “dẹp đám”, hai hiệp sau mới phân thắng bại. Ban tổ chức không tuyên bố thắng thua, chỉ tuyên bố đồng giải, người dân tự xem và nghiệm (đội đằng trong thắng thì được mùa lúa; đội đàng ngoài thắng thì được mùa đậu trắng, các thứ khác được ít).